Op dinsdag 22 november 2023 veranderde de Nederlandse politiek voor altijd. De Partij voor de Vrijheid onder leiding van Geert Wilders uit Rotterdam werd met 37 zetels de grootste partij in de Tweede Kamerverkiezingen 2023, een historische sprong van 20 zetels en 23,5% van de stemmen. Het was de grootste verkiezingswinst ooit voor een enkele partij in Nederlandse geschiedenis — en het zette de hele politieke kaart op zijn kop. De opkomst lag bij 77,75%, wat neerkomt op iets meer dan 10,4 miljoen stemmen, maar was toch lager dan de 81,7% van 2021. De stemming was geen gewone verkiezing. Het was een stem voor verandering — en voor onrust.
De grote verschuiving: PVV bovenaan, VVD onder druk
De Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD), jarenlang de dominante kracht, daalde naar 24 zetels — een verlies van 10. Dilan Yeşilgöz-Zegerius, partijleider uit Amsterdam, stond erbij, maar de partij verloor veel stemmen aan de PVV en de nieuwe Nieuw Sociaal Contract (NSC). Die laatste, opgericht door Pieter Omtzigt uit Nijmegen, scoorde meteen 20 zetels, een explosieve opkomst die niemand zag aankomen. 1,13 miljoen stemmen — en een nieuwe speler die de regeringsformatie complexer maakt.
De GroenLinks–PvdA (GLPVDA), met Frans Timmermans en Jesse Klaver als gezicht, verhoogde haar zetels naar 25. Een sterke comeback, maar niet genoeg om de PVV te kloppen. De BoerBurgerBeweging (BBB) met Caroline van der Plas uit Putten haalde 21,9% van de stemmen — meer dan iedereen dacht — en 7 zetels. Een krachtige boerenstem die niet meer te negeren is.
De verliezers: D66, CDA en SP onder druk
Het was een nacht van verlies voor de traditionele middenpartijen. Democrats 66 (D66) onder Rob Jetten uit Helmond verloor 15 zetels — van 24 naar 9. Het was een zwaar einde voor een partij die zichzelf nog maar kort geleden als de ‘nieuwe kracht’ voorstelde. Het Christen-Democratisch Appèl (CDA) met Henri Bontenbal uit Rotterdam daalde naar slechts 5 zetels, haar laagste resultaat sinds 1977. De Socialistische Partij (SP) met Lilian Marijnissen uit Amsterdam verloor 4 zetels en bleef op 5 — een teken dat de linkerflank zich nog steeds herstelt van de schokken van de afgelopen jaren.
De Forum voor Democratie (FvD) en Partij voor de Dieren (PVDD) verloren ook zetels. De FvD met Thierry Baudet uit Amsterdam daalde naar 3 zetels, en de PVDD met Esther Ouwehand uit Almelo bleef op 3, maar met een scherpe daling in stemmen. 50PLUS verdween volledig — 211.000 stemmen, maar geen enkele zetel. Het is duidelijk: de kiezer wil geen oude namen. Hij wil nieuwe krachten. Of krachtige boodschappen.
De uitslagen per gemeente: waar de verandering werkelijk plaatsvond
De definitieve uitslagen zijn officieel vastgesteld door de Kiesraad onder voorzitterschap van Lilian Schiel in Den Haag. De gegevens zijn beschikbaar op verkiezingsuitslagen.nl en data.overheid.nl, met elk gemeentelijk stembureau zijn proces-verbaal, CSV-bestanden en controleprotocollen. Wat blijkt? De PVV won niet alleen in de grote steden, maar ook in dorpen en plattelandsgebieden — vaak waar de BBB ook sterk was. In Noord-Brabant, Limburg en Gelderland liep de PVV op tot 30% van de stemmen. In de Randstad was de concurrentie heviger, maar de PVV wist zich te handhaven.
De NSC won vooral in de middenklasserijen: in Utrecht, Amersfoort en Leiden. D66 verloor vooral in de studentensteden. De CDA verloor in de christelijke kernen — maar ook in de grote steden. Het is geen kwestie van ‘links versus rechts’. Het is een kwestie van vertrouwen. En dat vertrouwen is weg bij de oude partijen.
Wat komt er nu? Formatie en de weg naar Pasen
De volgende stap: formatie. Richard van Zwol is benoemd tot formateur, met de opdracht een coalitie te vormen. Maar wie wil met de PVV samenwerken? De VVD? De BBB? De NSC? De CDA? De ChristenUnie? Al deze partijen hebben gezegd dat ze niet willen samenwerken met de PVV — maar nu, met 37 zetels, is de PVV onmisbaar. De politieke logica zegt: samenwerken. De morele logica zegt: nee. Dat is de knoop die van Zwol moet doorhakken.
De installatie van de nieuwe Tweede Kamer is gepland voor 6 december 2023. De regering moet voor Pasen 2024 staan. Maar met 10 partijen in de Kamer, en een PVV die geen compromissen wil, is het een onmogelijke opdracht. De komende maanden zullen worden bepaald door achterdeurgesprekken, kabinetten in de kelder, en een publiek dat steeds ongeduldiger wordt.
Waarom dit alles belangrijk is
Dit was geen verkiezing. Het was een signaal. Een kiezer die geen vertrouwen meer heeft in de oude orde. Die niet meer wil luisteren naar de partijen die jarenlang hetzelfde zeggen. Die wil verandering — ook al weet hij niet precies wat die verandering is. De PVV is niet de oorzaak van deze verandering. Ze is het gevolg. En als de andere partijen niet leren luisteren, dan zal de volgende verkiezing nog erger zijn.
Frequently Asked Questions
Hoeveel stemmen had de PVV precies en hoe vergelijkt dat met vorige verkiezingen?
De PVV behaalde 2.446.338 stemmen, wat 23,5% van het totaal uitmaakt. Dat is een toename van ruim 1,3 miljoen stemmen ten opzichte van de verkiezingen van 2021, toen de partij 1,14 miljoen stemmen haalde. De groei van 114% is de grootste ooit voor een partij in Nederland, en maakt de PVV de eerste partij sinds 1977 die meer dan 20% van de stemmen haalt.
Waarom is de opkomst lager dan in 2021, ondanks de grote interesse?
De opkomst daalde van 81,7% in 2021 naar 77,75% in 2023, een daling van 3,95 procentpunt. Dat komt omdat veel jonge kiezers, vooral in grote steden, niet naar de stembureaus gingen — ondanks de opwinding. Ook waren er technische problemen in sommige gemeenten, en de zomerse hitte en ziektegolf maakten stemmen lastiger. Maar de verandering is vooral cultureel: veel kiezers vinden het systeem ondoorzichtig en verloren.
Hoe zijn de uitslagen per gemeente beschikbaar gemaakt en wat bevat de officiële documentatie?
De Kiesraad publiceert alle uitslagen op data.overheid.nl en verkiezingsuitslagen.nl. Elk gemeentelijk stembureau heeft een proces-verbaal (model N 10-1 of N 10-2), een gemeentelijk stembureauverslag (Na 31-1), eventuele corrigenda (Na 14-1), een controleprotocol en een CSV-bestand met de einduitslag. Dit alles is openbaar, met digitale toegang tot elke stemmenlijst — een transparantie die wereldwijd uniek is.
Wat betekent de opkomst van de NSC voor de toekomst van de Nederlandse politiek?
De NSC is geen gewone partij. Ze zijn ontstaan uit een vertrouwenscrisis in de politiek, en hebben een boodschap die niet links noch rechts is: ‘We moeten weer vertrouwen krijgen.’ Ze wonnen vooral bij burgers die zich verloren voelden tussen de oude partijen. Als ze samenwerken met de VVD of CDA, kunnen ze de PVV blokkeren. Maar als ze isoleren, dan worden ze zelf de nieuwe ‘oude partij’ — en dan is de volgende verkiezing nog moeilijker.
Hoe reageerde de Kiesraad op de hoge opkomst en technische problemen?
De Kiesraad, onder leiding van Lilian Schiel, benadrukte dat de uitslag ‘vrij, eerlijk en betrouwbaar’ was, ondanks enkele technische storingen in stembureaus in Groningen en Utrecht. Er werden 23.000 ongeldige stemmen en 19.000 blanco stemmen geteld — een percentage van respectievelijk 0,22% en 0,19%. De Kiesraad heeft een nieuwe digitale controlemechanisme aangekondigd voor de volgende verkiezingen, om fouten te voorkomen.
Wat zijn de implicaties voor de Europese politiek?
De PVV-winst is een signaal voor Europa: de populistische golf is niet gestopt. In Duitsland, Frankrijk en Italië kijken politici met spanning naar Nederland. De PVV wil de EU-uitdrijving van de Nederlandse euro-inzet, en de EU-begroting verlagen. Als ze deel uitmaken van de regering, kan Nederland een nieuwe ‘veto-speler’ worden — en dat verandert de hele Europese dynamiek.
